Metoda sylabowa i pomoce do nauki czytania, które efektywnie wykorzystują możliwości dziecka

Z interaktywnych, solidnie wykonanych, atrakcyjnych estetycznie i dedykowanych m.in. metodzie sylabowej charakteryzowanych we wpisie układanek, krzyżówek i kostek mogą korzystać nauczyciele, logopedzi i pedagodzy w swojej pracy terapeutycznej oraz rodzice w czasie nauki i zabawy z dziećmi w domu.

Nauka czytania sylabami jest tylko częścią holistycznych oddziaływań stymulacyjnych i terapeutycznych w ramach Metody Krakowskiej®. Skuteczna jest nie tylko w pracy z dziećmi mającymi trudności w budowaniu komunikacji językowej, ale również jako metoda czytania dzieci bez zaburzeń rozwojowych w szkole i o wiele wcześniej. Opanowanie niezwykle złożonej umiejętność czytania (jakąkolwiek metodą) wymaga m.in. ogromnych nakładów pracy, czasu, systematyczności, wielorakich i wielokrotnych ćwiczeń, nieprzypadkowych i różnorodnych pomocy, szczególnie na pierwszych etapach, opartych na wielokrotnym powtarzaniu materiału.

Nauka czytania – metoda sylabowa

Symultaniczno-Sekwencyjna Nauka Czytania® potocznie nazywana jest metodą sylabową. Często tę nazwę stosuje się rozszerzając jej znaczenie do całej Metody Krakowskiej®. Metoda Krakowska® to terapia neurobiologiczna stymulująca wszystkie funkcje poznawcze dziecka. Symultaniczno-Sekwencyjna Nauka Czytania® jest jednym z elementów metody, która opracowana została przez prof. dr hab. Jagodę Cieszyńską wraz z kierowanym przez nią zespołem osób związanych z Katedrą Logopedii w Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie oraz z Zespołem Diagnozy i Terapii Języka.

Symultaniczno-Sekwencyjna Nauka Czytania® stosowana jest skutecznie podczas pracy z dziećmi z zaburzeniami rozwoju i mającymi trudności w budowaniu komunikacji językowej (z zespołem Aspergera, z zespołem Downa, z alalią, afazją dziecięcą, zagrożonych autyzmem, z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, z niezakończonym i opóźnionym rozwojem mowy, zagrożonych dysleksją, z porażeniem mózgowym). Z powodzeniem uczą się w ten sposób czytać również dzieci bez problemów edukacyjnych.

Metoda sylabowa posiada potwierdzone badaniami złożone podstawy teoretyczne[efn_note]Por. J. Cieszyńska, Zagrożenie dysleksją. Zaburzenia linearnego przetwarzania informacji, Biuletyn Logopedyczny, I/2009[/efn_note]. Wynikają one z:

• badań neuropsychologicznych, dotyczących powiązań intermodalnych (wzrok, ruch, słuch), budowanych podczas przetwarzania bodźców słuchowych i wzrokowych – w metodzie graficzny obraz i dźwiękowe brzmienie samogłosek i spółgłosek tworzących sylaby popierane są dodatkowo gestami artykulacyjnymi,
• badań neurofizjologicznych, które potwierdzają, że sylaba a nie fonem jest najmniejszą jednostką percepcyjną – spółgłoski nie są percypowane w izolacji, chcąc je wymówić, dodajemy element wokaliczny (a, u, i, o, e, y), co jest jednoznaczne z powstaniem sylaby, np. p – p,
• wiedzy na temat symultanicznych i sekwencyjnych funkcji mózgu oraz kształtowania się struktur umożliwiających przesyłanie informacji między półkulami mózgu (więcej na temat odmienności funkcjonalnej mózgu pisałam w UKŁADANKI LEWOPÓŁKULOWE – moja recepta na sprawny rozwój mowy i myślenia logicznego dziecka) – przetwarzania języka w strukturach lewej i prawej półkuli mózgu odbywa się według dwóch odmiennych programów, tj. sekwencyjnego i symultanicznego (nazwa metody),
• powtarzania sekwencji rozwoju mowy dziecka właśnie podczas nauki czytania (od samogłosek, sylab, przez wyrażenia dźwiękonaśladowcze, do wyrazów i zdań),
• naśladowania 3 etapów nabywania systemu językowego: powtarzania (słowne lub pisemne powtarzanie poznawanej i utrwalanej samogłoski, sylaby, wyrazu), rozumienia (np. pokazywanie, podawanie, dokładanie odpowiedniej samogłoski, sylaby lub określonego wyrazu spośród zbioru sylab, samogłosek, wyrazów), nazywania (samodzielne czytanie),
• pobudzania zwierciadlanych neuronów.

Symultaniczno-Sekwencyjna Nauka Czytania® (nauka czytania sylabami) składa się z następujących etapów[efn_note]Szczegółowo rozpisane etapy nauki czytania są efektem uczestnictwa w zajęciach i wykładach m.in. u dr Katarzyny Sedivy podczas studiów logopedycznych [/efn_note]:

Etap I – od samogłosek prymarnych do sylaby otwartej.
Etap II – od sylaby otwartej do pierwszych wyrazów.
Etap III – czytanie sylab zamkniętych.
Etap IV – czytanie nowych sylab otwartych i zamkniętych.
Etap V – samodzielne czytanie tekstów.

1. Nauka powtarzania, rozpoznawania i odczytywania samogłosek (prymarnych – AUI i sekundarnych – OEY) z wykorzystaniem wizualizacji i obrazków z wizerunkiem ust, polega m.in. na przyporządkowaniu samogłosek do różnych obrazków sytuacyjnych, układaniu sekwencji samogłosek, odczytywaniu samogłosek z książek.
2. Nauka globalnego rozpoznawania i odczytywania wyrażeń dźwiękonaśladowczych (np. HAU, BE BE) realizowana np. poprzez dokładanie etykietek z zapisem graficznym wyrażenia do konkretu lub obrazka, dobieranie obrazków i etykiet do pasujących na planszy pól, odczytywanie wyrażeń z książek.
3. Nauka powtarzania, rozpoznawania i odczytywania sylab otwartych – odczytywanie sylab w paradygmatach, dokładanie pod paradygmatem sylab zapisanych na kartonikach, rozpoznawanie i odczytywanie sylab w oderwaniu od paradygmatu, różnicowanie poznanych sylab otwartych.
4. Nauka globalnego rozpoznawania wyrazów – dotyczy tylko rzeczowników konkretnych w mianowniku. Polega m.in. na tworzeniu etykietek z nazwą lub imieniem członków rodziny i dobieraniu ich do zdjęć.

1. Budowanie wyrazów z poznanych przez dziecko sylab otwartych i odczytywanie ich (np. KASA, MAMA).
2. Odczytywanie sylab składających się z samogłoski i sylaby otwartej (np. AKA, ELA).
3. Czytanie pseudowyrazów z sylab otwartych (np. SAKA).
4. Budowanie i odczytywanie wyrazów dwu-, trzysylabowych i odnajdywanie w zestawie wyrazów znaczących.

1. Wprowadzenie opozycji – sylaba otwarta: sylaba zamknięta.
2. Ćwiczenia różnicowania wzorów odwróconych.
3. Zapoznanie dziecka z sylabami zamkniętymi zbudowanymi z poznanych już liter oznaczających spółgłoski.
4. Czytanie sylab otwartych i zamkniętych w przypadkowej kolejności.
5. Czytanie pseudowyrazów zbudowanych z dwu zamkniętych sylab (np. APOM).

1. Odczytywanie sylab w paradygmatach.
2. Dokładanie pod paradygmatem sylab zapisanych na oddzielnych kartonikach.
3. Rozpoznawanie i odczytywanie sylab w oderwaniu od paradygmatu.
4. Różnicowanie poznanych nowych sylab otwartych.
5. Wprowadzenie opozycji – sylaba otwarta: sylaba zamknięta.
6. Konstruowanie zestawów składających się z samogłoski i sylaby otwartej.
7. Konstruowanie zestawów składających się z dwóch sylab otwartych (budowanie pseudowyrazów i wyrazów znaczących).
8. Konstruowanie zestawów składających się z dwóch sylab zamkniętych.
9. Czytanie sylab zbudowanych według schematu – spółgłoska : samogłoska : spółgłoska i wyszukiwanie wśród nich takich, które są wyrazami (np. LAS, BAT, TAK, PAN).
10. Czytanie spółgłosek miękkich w zestawach: SIA SIO SIU SIE SI, AŚ OŚ UŚ EŚ IŚ YŚ, ASIA OSIO USIU ESIE YSI ISI.
11. Czytanie samogłosek nosowych w zależności od pozycji w wyrazach.
12. Czytanie wyrazów zawierających zbitki spółgłoskowe. Dwuznaki CH i RZ wprowadzane są jednocześnie z literami H i Ż.

1. Struktura pierwszych tekstów do czytania powinna mieć charakter języka mówionego.
2. Teksty powinny dotyczyć dziecięcych zainteresowań, działań i opisywać rzeczywistość bliską dziecku.
3. Mogą to być teksty do ilustracji sytuacyjnych, historyjek obrazkowych oraz ulubionych książek.

Przewaga metody sylabowej nad analityczną (przez głoskowanie) wynika również z faktu, że ta druga, generuje liczne błędy:

• podawanie nazw liter dzieciom (k -ka, o, t – te) skutkuje nazywaniem ich w trakcie czytania i powstawaniem „wyrazów”, które nie istnieją, np. kot – kaote,
• głoskowanie wyrazów powoduje, iż podczas wymowy spółgłosek pojawia się element wokaliczny (dom – dy o my ), skutkuje to zapisem usłyszanego „wyrazu” (dyomy),
• mylenie głoskowania z literowaniem (a nie zawsze zapisujemy tak, jak słyszymy, bo język polski nie jest w pełni alfabetyczny), co skutkuje licznymi błędami podczas zapisu głosek miękkich i nosowych,
• uczenie pisania ze słuchu dodatkowo powoduje liczne błędy fonetyczne,
• odwoływanie się do wyglądu litery – by czytać ze zrozumiem, litery muszą być przeźroczyste dla znaczenia.

Niżej charakteryzuję kilka wybranych pomocy z powodzeniem używanych podczas nauki czytania metodą sylabową. Mając na uwadze etapy Symultaniczno-Sekwencyjna Nauka Czytania®, warto sprawdzać, świadomie dobierać, ale i dostosowywać (samodzielnie tworzyć przykłady) pomoce do konkretnego etapu nauki. Prezentuję tylko wybrane, choć nie wszystkie, zastosowanie krzyżówek obrazkowo-sylabowych, układanek sylabowych i kostek sylabowych. Zachęcam do dzielenia się własnymi pomysłami w komentarzach.

Zestaw 145 elementów (6 kompletów) wykonanych z wytrzymałej i trwałej płyty HDF, grawerowanych laserowo. Komplet zawiera sylaby do nauki czytania na pierwszych etapach nauki. W skład zestawu wchodzą:

• baza podstawowa o wymiarach 26,5 cm na 28 cm z wytłoczonymi miejscami na 6 obrazków i sylaby tworzące 6 wyrazów,

• 36 płytek z obrazkami o wymiarach 5,5 cm na 3,6 cm (BUTY, OKO, BANANY, MIKOŁAJ, HIPOPOTAM, ANANASY, LALA, AUTO, MALINA, PAPUGA, SAMOLOTY, TULIPANY, BUDA, KOZA, ULICA, JAGODY, KAMIZELKA, FILIŻANKA, LODY, PIŁKA, MEDUZA, PARASOL, UMYWALKA, ALIGATOR, SOWA, KIWI, POGODA, ŻYRAFA, OKULARY, HELIKOPTER, WAGA, FOKA, KOPARKA, MEDALE, MARYNARKA, TELEWIZOR), 

• 108 płytek z sylabami o wymiary 4 cm na 4 cm,

• 6 kartonowych pudełek (z opisaną zawartością) mieszczących wszystkie obrazki i sylaby.

Nauka czytania sylabami (metodą sylabową), przede wszystkim na etapie tworzenia wyrazów z:

• dwóch/trzech/czterech sylab otwartych (np. KIWI, MEDALE, SAMOLOTY),

• dwóch/ trzech sylab otwartych i sylaby zamkniętej obudowanej spółgłoską (np. PARASOL, HIPOPOTAM),

• jednej sylaby lub dwóch/trzech sylab otwartych obudowanych samogłoską (np. OKO, ULICA, ANANASY).

Dostępna baza daje możliwość budowania wyrazów dwu-, trzy- i czterosylabowych w oparciu o wymienione wyżej typy sylab na podstawie załączonych obrazków.

Krzyżówka obrazkowo-sylabowa

Krzyżówka obrazkowo-sylabowa do nauki czytania metodą sylabową nawiązuje oczywiście do formy tradycyjnych zagadek słowno-literowych polegających na odgadywaniu lub dopasowywaniu haseł i wpisywaniu ich w krzyżujące się ze sobą rubryki. Edukacyjne krzyżówki obrazkowo-sylabowe zostały celowo uproszczone i pozbawione opisowych pytań. Zadanie dziecka polega więc na:

• odszukaniu obrazka z takim samym numerem, jaki widnieje na poziomej rubryce,

• nazwaniu rzeczy, zwierząt lub osób, następnie spostrzeżeniu i wyodrębnieniu sylab w danym słowie, a ostatecznie ułożeniu sylab w odpowiedniej kolejności w rubryce i przeczytaniu słowa w celu sprawdzenia poprawności wykonania zadania (czytanie ze zrozumieniem).

Rysunkowa forma krzyżówek, stosowanie haseł sylabowych (nie literowych), interaktywność zawarta w czynności układania obrazków i sylab, a następnie odczytywania wyrazów sprawia, że pomoc staja się niezwykle atrakcyjną formą ćwiczenia podczas nauki czytania.

Tworzenie pseudowyrazów

Doskonałym treningiem jest nauka czytania na pseudowyrazach, ponieważ mają one charakter abstrakcyjny i uniemożliwiają dziecku zgadywanie. W tym celu można wykorzystać sylaby układając dziecku wyrazy do czytania. Zachęcam też do odwracania ról w ćwiczeniach i czytania słów utworzonych przez dziecko, przypominając mu, że dorosły też może się pomylić, więc podczas sprawdzania czytanych wyrazów przez dorosłego powinien zachować czujność.

Ćwiczenia pamięci słuchowej

Wszystkie sylaby z krzyżówek można śmiało wykorzystać przeprowadzając ćwiczenia pamięci słuchowej, poprzedzając i kończąc je czytaniem sylab. Ilość sylab do zapamiętania prezentowanych słownie przez dorosłego, ale i wielkość zbioru, z którego dziecko będzie wybierać usłyszane sylaby zależy od indywidualnych doświadczeń i umiejętności dziecka.

• Przeczytanie dostępnych sylab i zakrycie zbioru.

• Głośne wypowiedzenie przez dorosłego kilku wybranych sylab. Próba powtórzenia przez dziecko sylab w tej samej kolejności, a dopiero wtedy wybranie i ułożenie powtórzonych sylab z odsłoniętego już teraz zbioru.

Zerknijcie również na układanki zdaniowe. Recenzja zestawu czeka we wpisie – „Układanki zdaniowe” – czytanie ze zrozumieniem dla najmłodszych.

Zestaw 6. części układanek sylabowych zawiera w sumie 166 elementów wykonanych z wytrzymałej i trwałej płyty HDF, grawerowanych laserowo. Komplet układanek sylabowych to pomoce do nauki czytania w pierwszych etapach nauki. W skład zestawu wchodzą:

• 6 baz podstawowych (do każdej części) z wytłoczonymi miejscami na obrazek i sylaby tworzące wyraz z ilustracji,

• 68 płytek z obrazkami,

• 92 płytek z sylabami,

• 6 kartonowych pudełek (z opisaną zawartością) mieszczących poszczególne bazy, obrazki i sylaby 6. części.

Nauka czytania metodą sylabową, przede wszystkim na etapie tworzenia wyrazów:

• zbudowanych z dwóch sylab otwartych – np. KAWA, OKO,
  
• zbudowanych z sylaby otwartej obudowanej samogłoską – np. OSA, ULE,

• jednosylabowych (zbudowanych z sylaby zamkniętej obudowanej spółgłoską) – np. DOM, LAS,

• zbudowanych z sylaby otwartej i sylaby zamkniętej obudowanej spółgłoską – LIZAK, PATYK.

Dostępne bazy dają możliwość budowania wyrazów jedno i dwuwyrazowych w oparciu o wymienione wyżej typy sylab na podstawie załączonych obrazków.

Najprostszy wariant wykorzystujący układanki sylabowe polega na opisaniu jednego obrazka z przygotowanych sylab (tylko tych, które potrzebne są do podpisania tego konkretnego obrazka). Dziecko skupia się więc przede wszystkim na poprawnej kolejności sylab w wyrazie.

Stopniując poziom trudności dokłada się kolejne obrazki oraz sylaby, również takie, które nie służą budowaniu wyrazów opisujących wyodrębnione obrazki. Oczywiście sama struktura wyrazu (budowanego z rożnych typów sylab (tylko otwartych, zamkniętych i otwartych itp.) dodatkowo komplikuje poziom trudności ćwiczenia.

Ja najczęściej stosuje wariant wyboru 3 baz, do których dziecko samodzielnie wybiera obrazki, spośród przygotowanych przeze mnie (a więc dobranych do etapu nauki czytania dziecka). Następnie dziecko układa podpisy, korzystając z przygotowanych sylab (pula sylab zawiera również takie, które nie zostaną wykorzystane podczas budowania słów z obrazków).

Klocki mające formę kostek z naturalnego drewna bukowego o wymiarach 25 na 25 na 25 mm. Każde z trzech pudełek zawiera po 20 kostek.

• Niebieskie pudełko mieści klocki, na których znajduje się 114 sylab otwartych oraz 6 samogłosek (A, E, I, O, U, Y).

• Czerwone pudełko mieści klocki, na których znajduje się 114 sylab zamkniętych oraz 6 samogłosek (A, E, I, O, U, Y).

• Zielone pudełko mieści klocki, na których znajduje się w sumie 114 sylab otwartych i zamkniętych ze spółgłoskami ń, ź, ć, ś, dź, ch, sz, cz, rz, dż, dz oraz 6 spółgłosek ś, ź, ć, ń, dź, dż

Nauka czytania sylabami, przede wszystkim podczas:

• wprowadzania i ćwiczenia kolejnych sylab w paradygmatach, w oderwaniu od paradygmatu, w opozycji sylaba zamknięta: sylaba otwarta,
• tworzenia wyrazów, prostych zdań z utrwalanych sylab.

Jako autonomiczna pomoc kostki świetnie nadają się do utrwalania poznanych sylab i tworzenia pseudowyrazów podczas rzutów kostkami. Ilość i typ kostek (z sylabami zamkniętymi, otwartymi, ze spółgłoskami miękkimi, dwuznakami itp.) należy dobrać do odpowiedniego etapu nauki czytania sylabami i możliwości percepcyjnych dziecka.

Z kolei połączenie sylabowych kostek (wykorzystywanie widniejących na nich sylab) z innymi pomocami sprawia, że ich zastosowanie jest prawie nieograniczone.

Czytanie sylabami może być prawdziwą frajdą i zabawą. Koniecznie zerknijcie na serię gier karcianych, których rozgrywki oparte między innymi na zasadach „memory”, „Piotrusia”, „makao” i „kuku” mogą toczyć się podczas terapii logopedycznej, zajęć w przedszkolu i w szkole, a także w domowym zaciszu, wspomagając naukę czytania sylabami (metodą sylabową).

Warto pamiętać, że Symultaniczno-Sekwencyjna Nauka Czytania ® to tylko jedna z wielu technik metody krakowskiej. Stymulacja funkcji lewej półkuli stanowi kolejny obszar ćwiczeń w ramach szeroko pojętej terapii. Sprawdźcie, jak w wiele umiejętności i kompetencji rozwijają układanki lewopółkulowe.