W erze, w której młode pokolenie bombardowane jest informacjami z TikToka i Instagrama, Yuval Noah Harari przypomina nam o czymś fundamentalnym: żeby zrozumieć teraźniejszość, musimy poznać przeszłość. Ale nie tę nudną, pełną dat i imion królów – lecz prawdziwą historię ludzkości, pełną zwrotów akcji, konfliktów i niespodziewanych sojuszy. “Niepowstrzymani. Jak wrogowie stają się przyjaciółmi” to finałowa część trylogii, która odpowiada na pytanie będące kluczem do zrozumienia współczesnego świata: dlaczego ludzie potrafią zarówno walczyć ze sobą na śmierć i życie, jak i tworzyć najbardziej złożone systemy współpracy w przyrodzie?
To książka, która nie pyta “kto wygrał bitwę pod Kannami”, ale “dlaczego w ogóle do niej doszło” – i co ważniejsze, “czego możemy się z niej nauczyć dzisiaj”.
Architekci wielkiej opowieści o nas samych
Yuval Noah Harari – izraelski historyk i filozof, którego nazwisko stało się synonimem rewolucji w popularyzacji nauki – nie potrzebuje już przedstawienia. Jego “Sapiens” odmienił sposób, w jaki myślimy o ludzkiej historii, pokazując ją nie jako ciąg pojedynczych wydarzeń, ale jako fascynującą opowieść o tym, jak gatunek małp z afrykańskiej sawanny przejął kontrolę nad planetą. Harari, będąc nie tylko historykiem, ale i wizjonerem, z łatwością przenosi czytelników w podróż przez wieki, przedstawiając ludzką historię w fascynująco nowym świetle.
W swoich wystąpieniach Harari często podkreśla, że historie są naszą supermocą – zdolnością, która pozwoliła nam współpracować w grupach liczących miliony ludzi, budować imperia i tworzyć złożone systemy wierzeń. To właśnie ta perspektywa – patrzenia na historię przez pryzmat opowieści, które ludzie sobie nawzajem opowiadają – stanowi fundament całej serii “Niepowstrzymani”.
U jego boku stoi Ricard Zaplana Ruiz, ilustrator i współautor, którego dynamiczny, pełen humoru styl artystyczny przekształca skomplikowane koncepcje Harariego w wizualne uczty. Ruiz, znany ze swojego bogatego i dynamicznego stylu artystycznego, wizualizuje skomplikowane koncepcje Harariego, przekształcając je w zrozumiałe ilustracje. Razem tworzą duet, który udowadnia, że edukacja nie musi być nudna – może być przygodą, która wciąga równie mocno co najlepsze powieści fantasy.
Droga do trzeciego tomu – krótkie przypomnienie
W pierwszym tomie, “Jak przejęliśmy władzę nad światem“, Harari bada, jak ludzie opanowali Ziemię, od afrykańskich sawann po lodowate przestrzenie Grenlandii. Poznajemy naszych przodków – nie tylko Homo sapiens, ale także neandertalczyków i małych ludzi z wyspy Flores. Dowiadujemy się, jak ogień, język i zdolność do opowiadania historii uczyniły nas najpotężniejszym gatunkiem na planecie.
Drugi tom, “Dlaczego świat nie jest sprawiedliwy“, zgłębia temat nierówności społecznych i ich korzeni w historii ludzkości. Harari nie boi się trudnych pytań o władzę, wyzysk i niesprawiedliwość, pokazując, jak decyzje sprzed tysięcy lat ukształtowały współczesne podziały między bogatymi a biednymi, władcami a poddanymi.
Teraz, w trzecim tomie, wszystkie te wątki się zbiegają. Jeśli pierwszy tom mówił o tym, KIM jesteśmy jako gatunek, a drugi – JAK zbudowaliśmy społeczeństwa, to trzeci odpowiada na pytanie: DLACZEGO nie potrafimy żyć w pokoju – i czy w ogóle jest to możliwe?
Podróż przez imperia, wojny i pokój
“Niepowstrzymani 3” to opowieść o najdziwniejszym paradoksie ludzkości: jesteśmy jedynym gatunkiem, który potrafi zarówno tworzyć najbardziej wyrafinowane systemy współpracy, jak i prowadzić najbardziej brutalne wojny. Harari zabiera nas w podróż od starożytnego Rzymu po Imperium Mongolskie, od Kartaginy po średniowieczną Europę, pokazując, jak różne kultury radziły sobie z tym samym podstawowym pytaniem: jak żyć obok obcych?
Książka dzieli się na kilka kluczowych części:
Spotkania w nieznane – co się dzieje, gdy spotykają się dwa plemiona, które nigdy wcześniej się nie widziały? Czasem kończy się to wojną, czasem handlem, a czasem… czymś pomiędzy. Harari pokazuje, że nasze reakcje na “obcych” nie są czymś wpisanym w DNA, ale wynikają z opowieści, w które wierzymy.
Narodziny imperiów – jak małe społeczności przekształcają się w potężne imperia? Książka analizuje mechanizmy, które pozwoliły Rzymowi, Mongolii czy Persji panować nad milionami ludzi mówiących różnymi językami i wierzących w różnych bogów. Kluczem okazuje się… nie siła militarna, ale zdolność do tworzenia przekonujących narracji o wspólnej tożsamości.
Wynalazki, które zmieniły świat – pieniądze, szachy (i zawołanie “szach-mat”), pisanie, druki, religie uniwersalne. Harari pokazuje, jak te wynalazki nie tylko ułatwiły życie, ale przede wszystkim umożliwiły współpracę na niespotykaną wcześniej skalę.
Mitologia i religia – dlaczego ludzie wierzą w bogów? Co łączy nas z bohaterami dawnych mitów? Harari przekonuje, że religie nie są “opium dla ludu”, ale potężnym narzędziem, które pozwoliło obcym sobie ludziom zaufać sobie nawzajem i działać wspólnie.
Od wojny do pokoju (i z powrotem) – najbardziej aktualna część książki. Dlaczego ludzie walczą? I co ważniejsze – dlaczego czasem przestają? Historia pełna jest przykładów śmiertelnych wrogów, którzy stali się sojusznikami (Francja i Niemcy po II wojnie światowej) oraz przyjaciół, którzy zamienili się we wrogów.
Każdy rozdział to zamknięta opowieść, pełna anegdot i przykładów, które sprawiają, że abstrakcyjne koncepcje stają się żywe i zrozumiałe. Harari ma niesamowity talent do łączenia “dużej historii” z małymi, ludzkimi dramatami.
Przesłanie, które zmienia perspektywę
Najważniejsze przesłanie “Niepowstrzymanych” brzmi: świat, w którym żyjemy, nie musiał wyglądać tak, jak wygląda. Ludzie go stworzyli – i ludzie mogą go zmienić.
Harari nie chce, by dzieci “nosiły ciężar” przeszłości – wojen, uprzedzeń, nienawiści. Chce je od tego uwolnić, pokazując, że wszystkie te rzeczy nie są “naturalne” czy “nieuniknione”, ale są efektem konkretnych decyzji i opowieści, w które ludzie uwierzyli.
To niezwykle wzmacniające przesłanie, szczególnie dla młodych czytelników. Zamiast mówić “tak już jest i nic się nie zmieni”, Harari pyta: “skoro nasi przodkowie wymyślili świat, jaki znamy, dlaczego my nie możemy wymyślić go na nowo?”.
Książka nie unika trudnych tematów – mówi o wojnach, niewolnictwie, nierównościach – ale zawsze przez pryzmat pytania: “czego możemy się z tego nauczyć?”. To historia nie jako lista dat do zapamiętania, ale jako zbiór lekcji na przyszłość.
Szczególnie aktualne jest ostrzeżenie przed “opowieściami o wyjątkowości” – przekonaniem każdej grupy, że jest lepsza od innych. Harari pokazuje, że ta tendencja – obecna w każdej kulturze – jest największą przeszkodą w budowaniu pokojowego świata. Ale jednocześnie daje nadzieję: jeśli wrócimy do naszych ciał, a nie tylko umysłów pełnych opowieści, odkryjemy, że wszyscy jesteśmy do siebie bardziej podobni niż różni – wszyscy lubimy słodycze, wszyscy boimy się w nocy, wszyscy kochamy nasze dzieci.
Ilustracje, które ożywiają historię
Jakość druku i papieru, na którym wydano wszystkie książki z serii, jest godna uwagi, dodając klarowności i wyrazistości do grafik. Wydawnictwo Literackie nie oszczędziło na produkcji, i widać to na pierwszy rzut oka.
Ilustracje Ricarda Zaplany Ruiza są dynamiczne, kolorowe, często pełne humoru – ale nigdy nie infantylne. Każda stronica to wizualna uczta, która nie tylko uatrakcyjnia lekturę, ale też pomaga w zrozumieniu skomplikowanych koncepcji.
Szczególnie udane są:
- Mapy pokazujące rozprzestrzenianie się imperiów
- Portrety postaci historycznych – z dystansem i humorem, nigdy patetyczne
Co ważne, ilustracje nie są tylko “ozdobnikami” – są integralną częścią narracji. Połączenie wiedzy Harariego z umiejętnościami artystycznymi Ruiza tworzy serię, która jest nie tylko informacyjna, ale i przyjemna wizualnie.
Format książki jest przemyślany – wystarczająco duży, by ilustracje robiły wrażenie, ale nie na tyle, by był niewygodny do trzymania. Twarda oprawa zapewnia, że książka przetrwa wielokrotne czytania (a to książka, do której wraca się wielokrotnie).
Podsumowanie: historia, która naprawdę ma znaczenie
“Niepowstrzymani 3: Jak wrogowie stają się przyjaciółmi” to doskonałe zakończenie trylogii, która może zmienić sposób, w jaki młodzi ludzie patrzą na świat. Yuval Noah Harari i Ricard Zaplana Ruiz stworzyli coś wyjątkowego – książkę, która jest jednocześnie rozrywkowa i głęboka, przystępna i ambitna, optymistyczna i realistyczna.
To książki, które zmuszają do refleksji nad tym, skąd przyszliśmy i dokąd zmierzamy jako gatunek, a także nad tym, jakie wybory możemy podjąć, by kształtować lepszą przyszłość.
Seria “Niepowstrzymani” to nie tylko historia – to instrukcja obsługi ludzkości. Pokazuje, że nie jesteśmy skazani na powtarzanie błędów przeszłości, że pokój jest możliwy (bo już się zdarzał), ale wymaga świadomego wysiłku i gotowości do porzucenia “opowieści o wrogach” na rzecz “opowieści o sojusznikach”.
Jak mówi sam Harari: “Celem nauki historii nie jest pamiętanie przeszłości, ale uwolnienie się od niej”. I właśnie to robi trzeci tom “Niepowstrzymanych” – uwalnia młodych czytelników od ciężaru uprzedzeń, nienawiści i konfliktów, które nie są ich, ale które mogliby odziedziczyć, gdyby nie zrozumieli, skąd się wzięły.
To lektura obowiązkowa nie tylko dla dzieci, ale i dla ich rodziców. Bo może właśnie wspólne czytanie tej książki będzie początkiem rozmowy o tym, jaki świat chcemy zostawić następnym pokoleniom.
Książka “Niepowstrzymani 3: Jak wrogowie stają się przyjaciółmi” ukazała się nakładem Wydawnictwa Literackiego.
