Wczesna nauka czytania a rozwój mowy dziecka niemówiącego, rozwijającego język z opóźnieniem i dwujęzycznego

Podążając tropem informatycznych asocjacji, bo niejednokrotnie taki charakter skojarzeń niesie ze sobą określenie “programowania języka”, opisałabym tę jedną z wielu technik Metody Krakowskiej jako przemyślany, celowy, zaplanowany i wieloetapowy proces kodowania i szyfrowania (ale wcześniej przecież rozkodowywania i odszyfrowywania) znaczeń o świecie zapisanych w języku. Wczesna nauka czytania jest jednym z kilkunastu elementów tej metody.

Kod komunikacyjny, czyli język oparty jest na wielu regułach gramatycznych, bez których nie jest możliwa lub w dużym stopniu ograniczona komunikacja. Programowanie języka jest więc narzędziem, które nie tylko kształtuje kompetencję komunikacyjną dziecka niemówiącego, rozwijającego język z opóźnieniem czy dwu- lub wielojęzycznego, zapewnia mu również prawidłowy rozwój, pozwala rozumieć świat, ale i gwarantuje pełne bycie w świecie.

Zerknijmy na przykład – 3 słowa (tata, Kuba, dać) dzięki fleksyjnym regułom (odmianie) i składniowym zasadom (układ wyrazów w zdaniu) niosą ogromną ilość znaczeń (szczególnie w języku polskim): Tato, daj Kubę! (Tato daj Kubę do telefonu, bo chcę z nim porozmawiać), Daj Kubę tacie! (Daj Kubę tacie do telefonu), Tato, daj Kubie! (Tato, daj Kubie…. jakąś rzecz), Kubo, daj tatę! (Kubo, daj tatę do telefon).

Oczywiste jest, że wypowiedzi dziecka na pierwszych etapach programowania języka dalekie są zdań przytoczonych wyżej. Początkowo, programowanie języka u dziecka z opóźnionym rozwojem mowy wymaga wyłonienia bowiem minimalnego i podstawowego słownictwa oraz reguł gramatycznych pozwalających nabywać język stopniowo, krok po kroku, linearnie, element po elemencie.

Czyli jak konkretnie? Od samogłosek i wyrażeń dźwiękonaśladowczych do prymarnych sylab, od sylab otwartych do pierwszego słowa, od pierwszych słów do wypowiedzeń wieloczłonowych, od wypowiedzeń wieloczłonowych do minimalnego zasobu leksykalnego. Wczesna nauka czytania idealnie wpisuje się w programowanie języka dziecka niemówiącego, rozwijającego język z opóźnieniem i dwu- lub wielojęzycznego.

Ta kolejność nabywania struktur językowych odzwierciedla proces nabywania systemu językowego przez dzieci, a wprowadzane słownictwo uwzględnia frekwencję występująca w otoczeniu konkretnego dziecka[efn_note]Por. J. Cieszyńska, Metoda Krakowska wobec zaburzeń rozwoju dzieci. Z perspektywy fenomenologii, neurobiologii językoznawstwa, Kraków 2013, s. 325.[/efn_note], a więc cały mechanizm programowania języka dostosowany musi być do indywidualnych warunków życia dziecka, jego rozwoju i posiadanych doświadczeń.

Kolejne etapy kształtowania początków komunikacji językowej w oparciu o paradygmat słownikowy, gramatyczny i składniowy [efn_note] J. Cieszyńska, Metoda Krakowska wobec zaburzeń rozwoju dzieci. Z perspektywy fenomenologii, neurobiologii językoznawstwa, Kraków 2013, s. 324.[/efn_note] przytoczone zostały na podstawie książki Jagody Cieszyńskiej pt. Metoda Krakowska wobec zaburzeń rozwoju dzieci, zajęć z dr Zdzisławą Orłowską-Popek, studenckich praktyk m.in. pod okiem Agnieszki Fabisiak-Majcher i uzupełnione własnym doświadczeniem jako logopedy i lektora języka polskiego jako obcego.

KATEGORIE JĘZYKOWE:

• samogłoski,
• wykrzyknienia,
• wyrażenia dźwiękonaśladowcze,
• prymarne sylaby w sekwencjach,
• prymarne sylaby w paradygmacie.

SCHEMATY:

Samogłoskom nadaje się przykładowe znaczenia:

• A np. w kontekście sytuacyjnym ze śpiącym dzieckiem,
• U np. z obrazkiem wznoszącego się samolotu,
• I np. z figurką czy zdjęciem świnki,
• O np. w kontekście sytuacyjnym dotyczącym zdziwienia wraz ze wskazaniem osoby lub przedmiotu,
• E np. z obrazkiem płaczącego dziecka,
• Y np. w towarzystwie radosnego chłopca z uniesionymi do góry rękami

Wyrażenia dźwiękonaśladowcze i wykrzyknienia również niosą określoną treść:

• UF np. w sytuacji odpoczynku po ciężkiej pracy,
• BIM BOM np. podczas oglądania zegara wybijającego określoną godzinę,

Sylaby prymarne (czyli te, które jako pierwsze pojawiają się w rozwoju mowy dzieci w większości języków, tj. ze spółgłoską p, b, m) pojawiają się w sekwencjach, np.

• PA PA np. w kontekście pożegnania mamy z dzieckiem,
• BA BA BA np. w sytuacji podrzucania piłki,
• MO MO MO np. podczas nazywania świeżo naprawionej zabawki (motoru),

PYTANIA:

• KTO? CO?
• CO ROBI?
• GDZIE? (tu, tam)

PRZYKŁADOWE POMOCE, ĆWICZENIA, WSKAZÓWKI:

• “Program słuchowy” J. Cieszyńskiej i E. Wianeckiej cz.I (1. Samogłoski i wykrzyknienia, 2.Wyrażenia dźwiękonaśladowcze) – nadawanie znaczeń samogłoskom, wykrzyknieniom wyrażeniom dźwiękonaśladowczym.

• “Kocham czytać” J. Cieszyńskiej (z. 1: Samogłoski, z. 2: Wyrażenia dźwiękonaśladowcze) – opisywanie kontekstu sytuacyjnego bez zbędnej narracji szczegółowej, np. Ojej, Ela E, użycie palca wskazującego przy czytaniu samogłosek, wyrażeń i wykrzyknień.

• “Moje pierwsze słowa – zestaw 1” Agnieszka Fabisiak-Majcher, Elżbieta Ławczys

• Gry karciane „Makao sylabowe”, „Kuku sylabowe”, „Co mówi?” – szerokie zastosowanie gier opisałam we wpisie Edukacyjne gry karciane „Makao sylabowe”, „Kuku sylabowe”, „Co mówi?” – ponad 10 pomysłów wykorzystania zestawu,

• Seria “Czytam Mamie i Tacie” Agaty Dębickiej-Cieszyńskiej (“Pojazdy“, “Na wsi“, “W lesie i na łące“)

• Różne części “Moich sylabek” A. Fabisiak-Majcher, E. Ławczys.
• Samodzielne tworzenie, pisanie własnych książeczek, opisywanie ulubionych książeczek – zdjęcia, obrazki opisywane wymienionymi wyżej schematami.

• Opisywanie figurek, obrazków, zabawek, zdjęć wymienionymi wyżej schematami

• Użycie plansz, układanek podczas poznawania i utrwalania kolejnych schematów językowych – stosowanie różnych i takich samych kształtów dla poszczególnych schematów.

KATEGORIE JĘZYKOWE:

• sylaby otwarte w paradygmatach,
• wyrazy nazywające prymarne rzeczowniki i czasowniki,
• wyrażenia emocjonalne (wykrzyknienia, wykrzykniki),
• wyrażenia dźwiękonaśladowcze,
• zaimek wskazujący TU

SCHEMATY:

• podmiot + orzeczenie np. ANIA JE
• podmiot + orzeczenie + dopełnienie (w bierniku) np. OLA JE ZUPĘ

FLEKSJA NOMINALNA:

• na początku rzeczownik w mianowniku l.poj., np.:
  • imię dziecka, terapeuty,
  • nazwy i imiona członków rodziny (np. mama, tata, babcia (baba), dziadek (dziadzio, dziadzia),
  • nazwy zwierząt domowych (np. kot, pies),
  • nazwy pokarmów i napojów (np. woda, sok, kawa, mleko, zupa, chleb, jabłko, banan),
  • nazwy zabawek (np. klocki, samolot, piłka, lala, miś),
• po utrwaleniu ćwiczenia form opozycyjnych w zdaniach z:
  • dopełniaczem l.poj., np. TATA NIE MA CHLEBA
  • biernikiem l.poj, np. KUBA DAJE AUTO, OLEK JE BUŁKĘ, TYMEK PIJE WODĘ, GABI MA LALĘ, MATI WIDZI BANANA, KASIA CZYTA BAJKĘ, ADAM LUBI ZUPĘ.

FLEKSJA WERBALNA:

• czasowniki w 3. os. l.poj. czasu teraźniejszego, np. SIEDZI, PIJE, LUBI
  • schemat: bycie – jest, nie ma,
  • schemat: zdarzenie – pada,
  • schemat: czynności – śpi, je, pije, stoi, leży, śpiewa, rysuje, czyta, pisze, myśli, myje, płacze, siedzi, kupuje, mówi, patrzy/ogląda, rzuca, bawi się,
  • schemat: doznawanie – boli, lubi, kocha, nie chce, słucha/słyszy, widzi,
  • schemat: przemieszczanie – jedzie, idzie, pływa, biegnie, skacze, lata,
  • schemat: przekazywanie – daje

PYTANIA:

• KTO? CO?
• KOGO? CZEGO?
• KOGO? CO?
• CO ROBI?
• GDZIE? (TU, TAM, w odpowiedzi nie ma jeszcze wyrażenia przyimkowego)

PRZYKŁADOWE POMOCE, ĆWICZENIA, WSKAZÓWKI:

• Tworzenie dziennika wydarzeń, którego kartki budują rozumienie sytuacji i ułatwiają przyswajanie języka [efn_note]J.Cieszyńska, Metoda Krakowska wobec zaburzeń rozwoju dzieci. Z perspektywy fenomenologii, neurobiologii językoznawstwa, Kraków 2013, s. 337[/efn_note].

• “Budowanie struktury zdania” E. Ławczys.

• “Moje pierwsze słowa – zestaw 2” Agnieszka Fabisiak-Majcher, Elżbieta Ławczys.

• “Moje pierwsze czasowniki” Agnieszka Fabisiak-Majcher, Elżbieta Ławczys

• “Moje układanki” Agnieszka Fabisiak-Majcher, Elżbieta Ławczys.

• Różne części “Moich układanek” Agnieszki Fabisiak-Majcher, Elżbiety Ławczys.

• “Program słuchowy” J. Cieszyńskiej i E. Wianeckiej cz.II Sylaby i rzeczowniki, Sylaby i czasowniki (liczba pojedyncza).

• “Kocham czytać” J. Cieszyńskiej c.d.

• Krzyżówki, kostki i układanki sylabowe – sposób pracy z wymienionymi pomocami przedstawiam w osobnym wpisie – Metoda sylabowa i pomoce do nauki czytania, które efektywnie wykorzystują możliwości dziecka,

• Zestaw: Rzeczowniki-zabawki.

• Zestaw: Co myje?

• Zestaw: Co je? Co pije?

• Zestaw: Co robi kot?

• Zestaw: Co robi pies?

• Zestaw: Czasowniki – liczba pojedyncza.

• Kontynuacja pisania i opisywania książeczek z wykorzystaniem wyżej wymienionych schematów.

• Opisywanie figurek, obrazków, zdjęć wymienionymi wyżej schematami — wczesna nauka czytania.

• Tworzenie albumów, w których opisuje się zdjęcia i sytuacje na nich przedstawione.

• Seria zeszytów “Uczę się mówić” Dagmary Śmiałkowskiej i Romy Frańczak.

• Historyjki obrazkowe, np. Zestaw: historyjki obrazkowe lub Kocham mówić. Historyjki obrazkowe z tekstami.

• “Czytam proste teksty” (1) Agnieszka Fabisiak-Majcher, Elżbieta Ławczys.

KATEGORIE JĘZYKOWE:

• wyrazy nazywające prymarne rzeczowniki, np.
  • pan, pani, doktor/lekarz, dziecko,
  • mięso, ziemniaki, pomidor,
  • nazwy części ciała (np. oko, ucho, buzia, noga, ręce, brzuch),
  • nazwy mebli (np. stół, krzesło, łóżko, szafa, okno),
  • nazwy pomieszczeń (np. pokój, kuchnia, łazienka),
  • sklep,
  • kubek, łyżka, widelec,
  • nazwy pojazdów (np. rower, pociąg, autobus, motor, sanki),
  • nazwy ubrań (np. buty, czapka, kurtka),
• rozbudowywanie grup czasowników,
• przymiotniki, np. dobry-niedobry, mały-duży, gorący-zimny, ładny-brzydki, nowy-stary, brudny-czysty, gruby-chudy, chory-zdrowy,
• przyimki prymarne: do, w, na,
• zaimki prymarne dzierżawcze i osobowe: mój, on, ona, ja, ty i zaimki wskazujące: ten, ta, to
• spójniki parataktyczne (współrzędności), np. i, a
• wyrażenia dźwiękonaśladowcze są zastępowane słownictwem używanym przez dorosłych

SCHEMATY:

• podmiot + orzeczenie (z nowymi rzeczownikami i czasownikami),
• podmiot + orzeczenie + dopełnienie (w bierniku) (z nowymi rzeczownikami i czasownikami),
• podmiot + orzeczenie + dopełnienie (w narzędniku), np. OLA BAWI SIĘ LALKĄ, OLA JEDZIE ROWEREM
• podmiot + orzeczenie + okolicznik miejsca, np. OLA IDZIE DO DOMU
• przydawka +podmiot + orzeczenie, np. MAŁA LALA SIEDZI
• podmiot +orzeczenie imienne np. LALA JEST MAŁA

FLEKSJA NOMINALNA:

• utrwalanie dopełniacza i biernika l.poj.
• wprowadzenie miejscownika i narzędnika l.poj.

FLEKSJA WERBALNA:

• 3 os. l.poj. czasu teraźniejszego

PYTANIA:

• KTO? CO?
• KOGO? CZEGO?
• KOGO? CO?
• O KIM? O CZYM? NA CZYM? W CZYM?
• Z KIM? Z CZYM?
• CO ROBI?
• GDZIE?
• JAKIE? JAKA? JAKIE?

TYP WYPOWIEDZEŃ ZŁOŻONYCH:

• zdania złożone współrzędnie, np. MAMA JE I TATA JE

PRZYKŁADOWE POMOCE, ĆWICZENIA, WSKAZÓWKI:

• “Budowanie struktury zdania” E. Ławczys

• Zestaw: Czym się bawi?

• Zestaw: Rzeczowniki.

• Zestaw: Czym?

• Zestaw: Do kogo?

• Zestaw:Co lubi? Gdzie mieszka?

• Układanki zdaniowe,

• Zestaw: Z kim?

• Zestaw: Dokąd? Gdzie? Skąd?

• Zestaw: Gdzie? Do czego?

• Zestaw: Komu daje? Czym jedzie?

• “Odmiana przymiotników” J. Łozowicka-Zimny.

• „Czytanki-układanki” – sposób pracy z zestawem opisałam we wpisie „Czytanki-układanki” – zbiór prostych i atrakcyjnych ćwiczeń językowych z możliwością ich personalizacji,

• “Fleksja – napoje, pokarmy, przedmioty” i “Fleksja – postacie” J. Łozowicka-Zimny.

• Gra “Mała wielka myszka” Granna.

• “Przyimki” A. Wianecka.

• “Przeciwieństwa” E. Wianecka, W. Zuziowa.

• Układanki przestrzenne, np. “Gdzie jest Monty?”.

• “Przyimek do i w”, “Przyimek na” Z. Orłowska-Popek

• Seria zeszytów “Uczę się mówić” Dagmary Śmiałkowskiej i Romy Frańczak.

• “Czytam proste teksty” (2) Agnieszka Fabisiak-Majcher, Elżbieta Ławczys.

• “Mój pierwszy dzienniczek” Agnieszka Fabisiak-Majcher.

• Kontynuacja dziennika wydarzeń.

KATEGORIE JĘZYKOWE:

• rozbudowywanie grup rzeczowników,
  • ciocia, wujek,
  • ptak, kaczka, koń, kura, świnka, krowa, żaba, koza,
  • szalik, rękawiczki, sweter, pantofle,parasol, torba,
  • piec, odkurzacz,
  • mydło, pasta, ręcznik,
  • schody, drzwi.
• rozbudowywanie grup czasowników:
  • schemat: bycie – był, była, było
  • schemat: zdarzenie – spadło, wylało się
  • schemat: czynności – spał, zjadł, pił, stał, leżał, śpiewał, rysował, czytał, pisał, myślał, mył, płakał, siedział, kupował, mówił, patrzył, rzucał, bawił się,
  • schemat: doznawanie – bolał, kochał, nie chciał, słuchał, widział/zobaczył
  • schemat: przemieszczanie – szedł/poszedł, jechał/pojechał, pływał, biegał, skakał, latał
  • schemat: przekazywanie – dawał
• liczebniki
• przysłówki i zaimki przysłowne, np. super, brawo, tak – nie, tam – tu, już – jeszcze, dobrze – źle, szybko-powoli, zimno-ciepło, ładnie-brzydko, cicho-głośno, wysoko-nisko,dużo-mało, teraz-potem,
• kolejne przyimki,
• kolejne spójniki, np. hipotaktyczne (podrzędności), np. bo
• kolejne zaimki

SCHEMATY:

• podmiot +orzeczenie +dopełnienie
• podmiot +orzeczenie +okolicznik miejsca, np. KOT ŚPI W KOSZYKU
• przydawka + podmiot + orzeczenie
• podmiot + orzeczenie imienne
• podmiot+orzeczenie+przydawka + dopełnienie, np. OLA JE DUŻĄ KANAPKĘ
• podmiot+orzeczenie+okolicznik sposobu, np. TATA BIEGNIE SZYBKO, KUBA MÓWI GŁOŚNO

FLEKSJA NOMINALNA:

• utrwalenie miejscownika i narzędnika l.poj.
• wprowadzenie celownika l.poj. i mn., np. ALA DAJE BANANA TACIE

FLEKSJA WERBALNA:

• czasownik w 3 os. l.poj. czasu przeszłego
• czasownik w 1. i 2. os. l.poj. czasu teraźniejszego
• tryb rozkazujący 2 os. l.poj.
• czasownik w czasie przyszłym złożonym

PYTANIA:

• KTO? CO?
• KOGO? CZEGO?
• KOGO? CO?
• O KIM? O CZYM? GDZIE? NA CZYM? W CZYM?
• Z KIM? Z CZYM?
• CO ROBI?
• GDZIE?
• JAKIE? JAKA? JAKIE?
• KOMU? CZEMU?
• CO ROBIŁA? CO ZROBIŁA?
• CO BĘDZIE ROBIŁA?
• JAK?
• ILE?
• DLACZEGO?

TYP WYPOWIEDZEŃ ZŁOŻONYCH:

• zdania złożone współrzędnie i podrzędnie

PRZYKŁADOWE POMOCE, ĆWICZENIA, WSKAZÓWKI:

• “Budowanie struktury zdania” E. Ławczys

• Zestaw: Ile? Końcówki rzeczowników

• Zestaw: Komu daje? Czym jedzie?

• “Przeciwieństwa” E. Wianecka, W. Zuziowa

• “Przyimki” A. Wianecka

• “Słucham i uczę się mówić – przyimki” E. Wianecka

• “Pytam i odpowiadam” E. Wianecka

• Seria zeszytów “Uczę się mówić” Dagmary Śmiałkowskiej i Romy Frańczak

• Układanki przestrzenne, np. “Gdzie jest Monty?”

• Kontynuacja dziennika wydarzeń.

• “Czytam proste tekst” (2) Agnieszka Fabisiak-Majcher, Elżbieta Ławczys

• “Czytam i zadaję pytania” Agnieszka Fabisiak-Majcher, Elżbieta Ławczys

• “W domu i na podwórku. Czytanie ze zrozumieniem dla dzieci z zaburzeniami komunikacji językowej” Z. Orłowska-Popek

• “Świat wokół mnie. Czytanie ze zrozumieniem dla dzieci z zaburzeniami komunikacji językowej” Z. Orłowska-Popek

• “Mój pierwszy dzienniczek” Agnieszka Fabisiak-Majcher

Programowanie języka to jedna z kilkunastu technik Metody Krakowskiej. Terapia funkcji wzrokowych, stymulacja słuchowa, stymulacja lewej półkuli mózgu, pamięci, motoryki, kształtowanie myślenia przyczynowo-skutkowego, wczesna nauka czytania i wszystkie pozostałe elementy tej metody tylko wspólnie, nie w pojedynkę, decydują o sukcesie terapii.

Wczesna nauka czytania a rozwój mowy dziecka

O założeniach metody sylabowej, etapach czytania oraz materiałach pomocnych w nauce i terapii pisałam we wpisie – Metoda sylabowa i pomoce do nauki czytania, które efektywnie wykorzystują możliwości dziecka.